Alışkanlıkların Sorgulanması ve Bireysel Gelişim Sürecindeki Dönüştürücü Etkisi

Dr. M. Naci Çuhacı
Ankara, 16 Kasım 2025

Özet

Bu çalışmanın amacı, bireylerin alışkanlıklarını sorgulama becerisi ile kişisel gelişim süreçleri arasındaki ilişkiyi teorik bir çerçevede incelemektir. Alışkanlıkların bilişsel ve davranışsal temelleri açıklanmış; bireye değer katmayan alışkanlıklardan vazgeçme sürecinin psikososyal zorlukları ele alınmıştır. Literatür, alışkanlıkların sürdürülebilir öğrenme ve değişim üzerindeki belirleyici rolünü desteklemektedir. Çalışma, alışkanlıkların farkındalık temelli yaklaşımlarla yeniden yapılandırılmasının, bireysel gelişimi önemli ölçüde destekleyebileceğini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler: Alışkanlık, kişisel gelişim, davranış değişikliği, farkındalık, öğrenme psikolojisi

1. Giriş

Alışkanlıklar, bireylerin gündelik yaşamlarında tekrarlayıcı davranış örüntüleri oluşturarak karar verme süreçlerini kolaylaştırır (James, 1890). Ancak belirli alışkanlıkların otomatikleşmesi, bireyin mevcut potansiyelini sınırlayabilir ve gelişim fırsatlarının fark edilmesini güçleştirebilir. Bu durum, Çuhacı’nın (2025) ifade ettiği üzere şu şekilde özetlenebilir:

"Alışkanlıklarımızı sorgulama alışkanlığı kazandığımızda gelişim yolculuğunda yer alırız. Elbette alışkanlıkları gözden geçirip bize değer katmayan alışkanlıklardan kurtulmak oldukça zordur." (Çuhacı, 2025).

Bu çalışma, söz konusu yaklaşım doğrultusunda alışkanlıkları sorgulamanın bireysel gelişimin temel bileşenlerinden biri olduğunu ileri sürmektedir.

2. Literatür Taraması

2.1. Alışkanlıkların Bilişsel ve Nörobilimsel Temelleri

Alışkanlıkların oluşumu, beynin bazal gangliyon yapılarında pekiştirilen bir nörolojik döngü ile açıklanmaktadır (Duhigg, 2012). Bu döngü üç aşamadan oluşur:

1. İpucu (cue)
2. Rutin (routine)
3. Ödül (reward)

Bu mekanizma nedeniyle alışkanlıklar, davranışı otomatikleştirerek bilişsel yükü azaltırken aynı zamanda değişime direnç oluşturabilir (Wood & Rünger, 2016).

2.2. Davranış Değişikliğinin Psikolojik Engelleri

Davranış değişimi sürecinin zorluğu, bilişsel ve duygusal faktörlerle ilişkilidir. Bunların temel nedenleri şunlardır:

• Belirsizlikten kaçınma eğilimi (Tversky & Kahneman, 1974)
• Kimliğe bağlı davranış örüntüleri (Oyserman, 2009)
• Sosyal öğrenme ve grup normları (Bandura, 1977)

Dolayısıyla birey, alışkanlıklarını değiştirme sürecinde yalnızca rasyonel değil, aynı zamanda duygusal ve sosyal engellerle karşılaşmaktadır.

2.3. Farkındalık Temelli Yaklaşımlar ve Alışkanlık Dönüşümü

Farkındalık temelli uygulamalar, bireyin davranışlarını gözlemleme ve otomatik tepkilerin farkına varma becerisini geliştirmektedir (Kabat-Zinn, 2003). Nitekim araştırmalar, farkındalık pratiklerinin alışkanlık değiştirmede etkili olduğunu göstermektedir (Gardner, 2015).

3. Yöntem

Bu çalışma teorik ve kavramsal bir araştırmadır. İlgili literatür taranmış; psikoloji, nörobilim ve yönetim bilimleri alanlarındaki mevcut araştırmalara dayalı kavramsal bir model önerilmiştir. Çalışma ampirik bir veri analizine dayanmamaktadır.

4. Bulgular

Literatür ve kavramsal inceleme doğrultusunda şu bulgulara ulaşılmıştır:

1. B1. Alışkanlık sorgulama, bilişsel esnekliği artırır. Yeni davranış seçenekleri üretme kapasitesi gelişir.
2. B2. Değer katmayan alışkanlıklar fark edildiğinde değişim motivasyonu artar. İçsel motivasyon güçlenir.
3. B3. Sosyal çevre alışkanlık değişimini güçlü biçimde etkiler. Grup normları ve sosyal pekiştireçler belirleyicidir.
4. B4. Farkındalık temelli pratikler değişim sürecini kolaylaştırır. Oto-pilot davranışların çözülmesine destek olur.

5. Tartışma

Bu bulgular, alışkanlıkların sorgulanmasının kişisel gelişim için dönüştürücü bir mekanizma olduğunu göstermektedir. Özellikle yöneticiler, liderler ve öğrenen organizasyonlar için alışkanlık dönüşümü, adaptif yetkinliklerin inşasında stratejik bir beceri olarak değerlendirilebilir. Çalışma, davranış değişikliği yaklaşımlarının sadece performans değil, aynı zamanda psikososyal iyi oluş ile ilişkili olduğunu göstermektedir.

6. Sonuç ve Öneriler

Alışkanlıkların sorgulanması:

• Bireysel farkındalık düzeyini yükseltmekte,
• Öğrenme ve gelişim kapasitesini artırmakta,
• Değişime yönelik psikolojik esneklik sağlamaktadır.

Önerilen uygulama adımları:

1. Günlük alışkanlık envanteri oluşturma
2. Her alışkanlık için şu üç sorunun yanıtlanması:
   • Bana nasıl bir değer katıyor?
   • Beni hangi açıdan sınırlandırıyor?
   • Alternatif bir davranış mümkün mü?
3. 30 günlük yeni alışkanlık protokolü geliştirme
4. Sosyal destek ve hesap verebilirlik mekanizması kullanma

Kaynakça (APA 7)

• Bandura, A. (1977). Social learning theory. Prentice Hall.
• Çuhacı, M. N. (2025). Alışkanlıklara dair kişisel notlar. Ankara.
• Duhigg, C. (2012). The power of habit: Why we do what we do in life and business. Random House.
• Gardner, B. (2015). A review and analysis of the use of ‘habit’ in understanding behaviour. Health Psychology Review, 9(3), 277–295.
• James, W. (1890). The principles of psychology. Henry Holt.
• Kabat-Zinn, J. (2003). Mindfulness-based interventions in context. Clinical Psychology: Science and Practice, 10(2), 144–156.
• Oyserman, D. (2009). Identity-based motivation. Journal of Consumer Psychology, 19(3), 276–279.
• Tversky, A., & Kahneman, D. (1974). Judgment under uncertainty. Science, 185(4157), 1124–1131.
• Wood, W., & Rünger, D. (2016). Psychology of habit. Annual Review of Psychology, 67, 289–314.